Urola ibaia
(Errekaren atzoko ta gaurko zoria kantu-gai)
M. Ugarte
Atzo
I
ATZOA, GOMUTAN;
GAURRA BEGIETAN.
ZORI BI KANTU-GAI.
EZPAIN ITXIETAN.
ATZOA JOSTARI,
AMETS ZORAGARRI;
EGUN KIRESTURIK.
—KIRETS IGUINGARRI—
JAUNAK GORDE BEZA,
GEROAREN BERRI...
Mendi epal biren urkuilluan,
Altzola deritzan inguruan;
Aizkorri mendikatearen orpoan darraio,
iturbegi otzak pol-pol jario,
noiztidaniko kondaira
ezkutuaren buruan.
Amatzako arkaitz tinkoaren
errai gordean okaraz,
aur-zorroa urratuaz batean,
indar-biurka ezpain tartea betean
argi-uatsera irtenaz,
jaioera pozkirioz,
txaltari ta mormorioz;
ixuriaren korapilloak etenaz.
Ur garden geldigorra,
aparraren mintzean
punpuillak lertu,
aur-jolaskera artu;
ta biur-biurka doa
lur-epaiak janaz;
eta arin-arin,
egal banatara txipli-txaplaka
gainbeera labaiņean,
goroldioz jantziriko
ar-mokorrei igurtzi gilikorra
emanaz.
Noiztik ua, noiztik;
—Altzola errotiko zizku agorgaitza—
Noiztandik bizkar-eraginka
betean,
aldakuntzarik gabeko
jokaera perkatxean;
naiz egunargitan,
naiz illunaren zorroan;
erekisako jolasean..?
Noiztik errekatxo dantzaria,
mendi-aska ezkutuan beera
jeiskera txaldanean parraxtaz,
basakate sakanean kiribilka;
alboetako iturri-adarrak
sorrerako erroaren babesean;
kako-makoka ibarrak zear,
Kantauri ko ur gaztuekin
naastu arteraiņoko
bide-biur luzean...?
Nere belaun-muga laburra izaki,
ezkutuko ire sorreraz
jabetzeko.
Era berean aul ere,
joaniko gizaldiek utzia
orrazteko.
Ire etenik gabeko emana,
ta ixilkako joera lilluragarria;
ikuspegi xinple onekin
uztartzeko...
II
Egunak... Urteak...
Millaka belaunaldi;
—ta ainbat gertakizun berri—
irentsi zetik izaeraren zinzur nasaiak.
Alaere, ik eure-eurean jokaera,
Egileak agindu arabera
zamatuaz daramazkik
joanaren txinta guztiak.
Egunez-egun,
luebai medarrari ertz biak janaz
kiribilkaren eraglņaz.
Eguzki galdari igeska,
kerizpez-kerizpe biurka;
aurre-maillari jarraika
ur-egal nagiak.
Gau oskarbian ostera,
izar jostarien erraiņua,
uraxala kizkurreraziaz
auen keiņu bitxiak.
Perkatx baiņa apal,
mirabetza etsian baikor
betekizun neurriak:
Lur-azalak ezatzen,
gizadi egarbera asetzen..
gora-beerakorik ez dik oindiņo
ixuriaren joera biziak.
Ezaguera diat begiz ikusita...
lzoki pinttardun amurrai luzexka;
ur-maillaren kontra agaillaz elduta.
Aingira labaina, ta barbu izuka,
ur-geldi nagian ezkaillu moltsoka;
txangurru baldarra, nolabait gordeka...
Ezaguera diat begiz ikusita, .
Ainbat andrezkoren lexiba astinketa,
gona mendeltsua gerrira lotuta,
belaunetaraiņo uretan sartuta;
ur-jaren garbia beretzat artuta,
oazal txuriak arrian zartaka...
ĢUra nagia dek.ģ
Milla bider aitaturiko
esaera utsa.
Begi goseak ba'du ikustekorik,
burutik orpora begiraturik
Urola errekari;
orra emezortzi errotarri,
elkarren lelaz erasoan
uraren bultzaz jira-biraka,
tankalaren leloan dantzari,
goseberen janari;
alea eio, ta askara bota...
Ezaguera diat begiz ikusita...
Alez leporaiņo auzoko errota.
Ur-jarenak jiraz karrama-ardatza,
onen esaneko arritzar galanta;
astiro eioaz dijoan aletza,
eguneko ogi, zuri edo beltza.
Burdin-ola illunkoan,
ola-matxin zaintsuak,
burutik orpora izerdiz blai;
ta ikatz-autsez beztuak.
Beso-azalak erre-berdosturik,
ta uraren bultzaz baliaturik;
salda gori meatz urtuak.
Bero gabian mazpilka artu;
nola luzatu,
ala zabaldu,
biur eman da kakotu...
Besa-zaiņen neurrira,
egunoroko lanorduak.
Ikatzak sua,
auspoak aize,
meatzak galda,
gabiak danga;
matxiņak neke.
Uraren bultzak
indar dezake...
III
Bulartartea zeartatzean,
atzean galdurik ola-matxiņen
ezparrua;
aurrerantza doa,
bare, baiņa ezikaitz,
bi zatitan banatuaz
Legazpi, ta Iparragirre'ren
sorleku eremua.
Osin zapalgaitza
erdiz-erdi luzatuaz;
zati biren mugatzako diraun
ur-putzua.
Ikuskizun luzagarri,
berezko jarraipen etsian,
aldiro nagi,
tarteka jostari;
joeraren neurripean
borroka antzua.
Gaztetasun sentieran,
jolaskera berrietan;
ertzetik-ertzera,
biurkako ziburua.
Uarri-mokorrei kako egin-da,
ondo-sakanetik amilka;
ar-koskor urdiņak aztertuaz,
eta aueri ertzak borobilduaz:
sugea gisa,
indar-biurka aurrera;
azpian lurra,
gaindik Zerua...
Eten gabeko kulunkaz,
epai-tarte medarrak
ala bearturik,
ixurkera apalaren mazpilgarri,
zurrunbillora loturik,
parrastaka ertz banatara,
basa-intxaur eta astigarren zaiņetara;
zipriztiņen ezkura dariola,
aalik-eta, ibargunea artu bitarte
oneratu eziņik
Parrasta bi gora-beera,
abian, Loiola-ibarrean bultzaz
ur-maila ibiltaria,
lautadaren paparrarte
irekian,
ixilleko ar-emanaz
lurrakiko mirabetza
etsian;
mirabetza etsian-da,
ezkon-aurre amesgarrian...
Izarraitz'ko itur-zaiņen
ixuriaz aurrena,
Ernio'ren egapeko uraz urrena;
maite-miņez aiko-maikoan,
eztai-urren bitxian;
ezkillen dilindalangoen
oiartzun sentimenez
lo-bete eztian...
Jira-bira bitxian
urak laztanduaz,
gilikatzen bailiran
elkar ukuitzeaz;
apar txuriz gaņera
punpuillak lertuaz.
Eztaiurren jazkera
abian artuaz,
elkarren eskuz-esku,
indar-berrituaz,
gainbeera labaiņean
kriskitiņak joaz:
atsedenik artzeke
itxasora doaz..
IV
Egiera blurrian
itxas-begirantza,
indar berrien bultzadaz
koska-moskak gora-beera.
Auzo-errekatxoak
egapera artuaz-artuaz;
oillo-amak txitoak
oi bezela...
Zume-ar tartaka orritsuak,
eta saratsondo biurkoak;
batean-bestean
estaltzen dutela.
Lur-arrokan estu-estuka,
nasaigunean asperenka;
txirristokia nolako,
onen arabera.
Neurrian neurriko,
tokian tokirako,
aldakor urak jazkera;
ta aldakor,
murmurio kantu otsa.
Argi-urraeran berdaxka,
kerizpe ezkoan belunka;
ta, illargl betean
zillar-bitsa
Jazkera arabera, s
oiņuaren gozoa
orrazketan doa;
milla bitxiren arrobi txotil
ur-zain aberatsa.
Aukera nun,
an ur-mailla loditu,
abian, egalak meatu;
ta indarraren eramanaz
ertz zorrotzak janaz,
zazpi neurritara borobilduriko
arritza,
antzar-arraultz pilloak irudi,
batean-bestean
ertz banatan utzi-ta;
panpox doa ixuri gardena
itxas-adarrera,
garbitasunaren
ixpillu bailitza.
Naiz-eta joan,
pirrin-pirrinka bidean
zipriztiņak galtzen;
batean-bestean,
errekatxoak bilduaz:
jakin du azken-mugaraiņo
bera danezkoa zaintzen.
Itxas-mailla lodiari
aurre ematen,
zurrunbilloak austean,
adiskidetza apalean,
putzu-urdin zabalean;
bein-betirako jolaskera artzen...
Altzola'n jaio eta,
ur-zain emankorra,
maldar-beera txaltari
erreka txistorra. Erriz-erri bustiaz
Urola-ibarra,
mendez-mende orrela,
ixuri baikorra;
jokaera xurrean kantauri kolkora...
Gaur
I
ITURRI TXIKER
AMESGARRIA;
ITURRI APAL
BEZAIN GARBIA,
ATZO BOR-BORKA
EMEN INTZAN-DA;
NORA GORDE DEK
ITUR-BEGIA? BEGIEI ZIRKIL
LURRAZ AZPIRA. ?
Alabearrez...
Belaunaldi berriak
jostaillu arturik,
smakizunak burutuaz.
Azalez-azal biurka
zetorren itur-zaiņa
lurperatuaz.
Oizko jolaskera ausarta,
odi-arroka illunera bota;
ta ixuri emankor gardenari,
berezko egitura txaltaria
kenduaz.
Egitura, ta jolaskizun osoa,
ta ao-sapai gozoa.
Ao-gozoa txakaldu,
estu-estuka mazpildu;
ta aldi berean,
iturri agorgaitzak,
eres-murmur ukigarria
landuaz:
betidanik zekarren
zoramenezko txipli-txapla ere,
ondore begiari
ukatuaz.
Ainbat ontzi-ur
etxeraturiko uraga,
surtan erre du
belaunaldi berriak.
Errautsez garbian eutsiriko
urontzi dizdirakorrak
onenean janak dauzka erdoiak.
—Lotsaz asarraturik noski—
urak berak eramanak
auzoetako lexibarriak...
Nekeak aitu zaio gizadiari,
ta bide batez samurrera erori:
oitura berriei luzatuaz
begi-biak.
Ostera,
zerbait galdurik ba'degu,
ta galdua aaztuko zaigu;
aaztu, bal aaztu:
erreka apal onek
luzaroan eskeiņi dizkigun
lilluramen guztiak...
Iņoiz jasoa det
begiz jasoa det
begiz ikusita,
ixuri-negarra,
ta zenbait putzuxka;
euria atertzean erdi-agortuta.
Upakln berdexkak
gaindik estalita,
zain ezerik gabe
landako baratza;
eta larre-beia egarriz lur-jota.
Iņoiz jasoa det
begiz ikusita...
Uramil zakarra
asarrez lertuta,
Arri ta enporrak
aurrean artuta,
soro-lurrak janaz,
bideak erreka:
zeraman indarraz
zubiak autsi-ta:
baretu eziņik
joera galduta...
II
Burdiņolen eremuan
ola-matxiņak
—gaurko burgiņak—
orain ere lanean borrokan,
txingurrien irudi.
Ibai-inguru medarrak,
bat-bestearen gaiņean pillo-pillo,
bizi-leku txikerrak;
bertatik-bertarako
sartu-irten muglkorraz,
txingurri-toki
dirudi.
Ba dute uraren antsirik,
uraren premirik;
soin-aztalak garbitzeko,
ta ase aal izateko
so-legor egarri.
Etekiņa kenduaz gero,
ur galduak berriro gainbeera;
erreka erdi-agortura doaz.
Arropen lika koipakorrak,
ta arraskan bilduriko kondarrak,
bakoitzen eginkaiaz
naasian artuaz;
begien iguingarri,
kirats-usai okarakorra
zabalduaz.
Sormena mozturiko
erreka antzua,
beingoan agortu zaik
urik geientsua;
ta darodan apurra,
arras kirastua.
Orra, zaborratoki
sasiak artua;
arratoi itxusien
eguraslekua...
III
Ba'doa,
Ba'doa beerantza,
ur-naaste usaindua
urraska biurrean korapilka;
su-mendiak jaurtiriko
ondakin antzera.
Atzoko punpuil dizdirata,
gaur azaleko lakarrak estalita;
arri-mailla bakoitzeko
bits-moltso beluna,
arrotzen-arrotzen
kedarra opilla aizeak
bezela.
Osterongo apar likakor,
estalki parpail luzeak ere,
ba'darama sabelerrai galduen
tankera.
Alaere ba'doa,
motel-motel lur-epaian arrastaka,
derrigorrezko joerak
ertz banatako landare-aien
egarberak;
bere irudiko
senidetza zabalera,
lotzen dituela.
Bai-ta, mugira berdintsuan,
elkarren leian zein geiagoan,
izen bereko trentxo txlkia;
zikin da narrats bera bezela;
lur-zuloan sartu-irten,
zubiz-zubi ziburuan dirudilla,
ezker-eskubi kiribilkari,
bide-lagun daramala.
Salto bi, ta zurrunbillo,
joanaren kurpillean
ur-bildu zikiņak.
Eta ezkura ospinduak,
—pozoiaren kutsuak—
buru-magalak orixkaturik
igartzera daramatza,
zugaitz errenkada luzearen
zaiņak.
Kutsuaren gaiztoz gaixoti,
Loiola-ibarreko baratzak;
eta kutsutan naastuko,
Izarraitz, eta Ernio'ko
iturri aberatsak;
Urola ibaiaren betidaniko
ezkontide miņak...
IV
Aldiak zear amurraitoki
izaniko osintzarrak,
kaiņaberaren erraiņurikan
ez dik berrituriko urak.
Agian norbait ausar baledi,
garranga-kako okerrak
geienik ere jaso lezazkek,
arrain galduen ezurrak;
edo-ta bertan pillaturiko
zugaitzen orbel igarrak.
Ar-mokor labaiņak igurtzitzean
ez daro murmur eztirik,
ez oizko punpuil bizirik;
alabearreko amilkeraren
kurpillak.
More-beltz jazkera ospelaz,
egal meaxkak ertzak janaz;
il-dantza mugira dirudi
joera ixillak.
Dolu dagio,
—esker gaiztoko dolu-miņa—
jasoaren ordaiņa
orri igar kizkurtuei
gaiņera jareaz
zumar-ondo illak..
Nun utzi dituk,
erreka lotsaz belundua,
nun, oizko tokiratzeke
arri-bitxi borobillak...?
Atzo ar-koskorrak
pillatzen itukan itxas-mokoan,
gaur ostera, toki artan bertan;
plastikuzko botillak
Ba'dirudi,
bere zoroan lotsaz dijoala
esku ematera
itxas-lodiari.
Eta tankerak damaion
etsipen zurrean,
zirkil dagio,
zirkil itxas-gorari,
egal banatara ixurian,
aurre mokoa biurrean;
bizkar irtena tarraska,
ur-parpail bitsetan gorde-gordeka
zelai urdiņari...
Garbitasun ixpillu,
betidanik izana;
orra, gaur-gaurkoz
belaunaldiaren
lotsagarri...
ALDI BANATAN
BI OROITAMEN;
BI IKUSPEGI.
ATZO JOSTARI.
AMETS ZORAGARRI;
EGUN KIRESTURIK,
—KIRETS IGUINGARRI—
JAUNAK GORDE BEZA,
GEROAREN BERRI...
